Άνθρωποι και ζώα, μία πορεία παράλληλη
Φαντάζομαι όλοι πρέπει να έχουμε δεί την ταινία Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα με πρωταγωνιστές τον Γιώργο Κωνσταντίνου στο ρόλο του Αντωνάκη και τη Μάρω Κοντού στον ρόλο της Κυρίας Κοκοβίκου, που διαδραματίζεται σε μία γειτονιά της Πλάκας του 1965. Μία πολύ χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας εξελίσσεται κατά τη διάρκεια της κηδείας του Μιχαλάκη, με τον Δημήτρη Καλλιβωκά, ο οποίος υποδύεται τον δικηγόρο Ιάσωνα Παγκιναρόπουλο, να αναρωτιέται 'Τί είναι ο άνθρωπος;' για να δώσει αμέσως μετά την απάντησή του: 'Ένα τίποτα'.
Μπορεί στην ταινία του ο Γιώργος Τζαβέλλας να χρησιμοποιεί το ερώτημα αυτό προς εξυπηρέτηση μίας κωμικοτραγικής σκηνής, έχει όμως απασχολήσει ανά τους αιώνες τους μεγαλύτερους φιλοσόφους, τους πιο διακεκριμένους ιστορικούς, αλλά και βιολόγους, ψυχολόγους, θεολόγους καθώς και ένα σωρό άλλους επιστήμονες το αντικείμενο των οποίων αφορά τη φύση του ανθρώπου, ενώ οι έρευνες που έχουν γίνει - είτε σε επιστημονικό είτε σε φιλοσοφικό επίπεδο - καταλήγουν ότι αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο είναι η ανεπτυγμένη διανοητική του ικανότητα. Χάρη σε αυτή κυρίως την ικανότητά του ο άνθρωπος κατάφερε να αφήσει πίσω το πρωτόγονο παρελθόν του περιπλανώμενου τροφοσυλλέκτη και να εγκατασταθεί σε μόνιμους οικισμούς δημιουργώντας σιγά-σιγά αυτό που σήμερα ονομάζουμε πολιτισμό.
Μάλιστα, το γεγονός ότι σταμάτησε να είναι έρμαιο της φύσης, αλλά επιτέλους μπορούσε να βρίσκει τρόπους με τους οποίους να επιβάλλεται σε αυτήν, να την εκμεταλλεύεται και να την αλλάζει κατά το δοκούν τού έδωσε την αίσθηση της σχεδόν απόλυτης κυριαρχίας του, κάτι που για πολλούς αιώνες απέδιδε σε αυτό που ονόμασε 'θεϊκή προέλευση' αφού ακόμη δεν είχαν αναπτυχθεί οι επιστήμες εκείνες που θα τον βοηθούσαν να εξηγήσει τις ιδιαίτερες ικανότητές του σε σχέση με τα υπόλοιπα ζώα.
Η αίσθηση αυτή, σε συνδυασμό με την έλλειψη γνώσης επί πολλών θεμάτων, συχνά τον οδήγησαν σε λανθασμένες αποφάσεις με καθοριστικές για την ιστορία συνέπειες. Η καλλιέργεια της γης και η δυνατότητα για αποθήκευση της τροφής μοιραία οδήγησαν στη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού, η οποία με τη σειρά της δημιούργησε την ανάγκη για οργάνωση της κοινωνίας. Η 'αρμονική συνύπαρξη' των μελών αυτής έφερε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση εννοιών όπως η ιεραρχία, με τις ανώτερες θέσεις να καταλαμβάνονται είτε από ιερείς και μάγους είτε από παντοδύναμους άρχοντες, οι οποίοι εκ της θέσεώς τους μπορούσαν να θέτουν τους κανόνες και να αποφασίζουν τη μοίρα και όλων των υπόλοιπων μελών της.
Για να μπορέσει να διασφαλιστεί αυτή η θέση εξουσίας, ολόκληρες ομάδες ανθρώπων έπρεπε να περιοριστούν. Σκλάβοι, γυναίκες, μαύροι, αλλόθρησκοι κι ένα σωρό άλλες 'δικαιολογίες' έδιναν ανέκαθεν άλλοθι σε αυτούς που ήθελαν να στερήσουν βασικά δικαιώματα και ελευθερίες που η ίδια η φύση έδινε στον άνθρωπο. Η ιστορία είναι γεμάτη αγώνες από ανθρώπους καταδικασμένους να ζούν με περιορισμούς ακριβώς λόγω κάποιου χαρακτηριστικού που τους κατατάσσει ως 'μειοψηφία' μέσα σε ένα ευρύ κοινωνικό πλαίσιο.
Ακόμη και σήμερα δεν είναι λίγες οι κοινωνίες στις οποίες η νομιμότητα επιβάλλει τον ρατσισμό. Κοινωνίες όπου οι φτωχοί απολαμβάνουν σαφώς λιγότερα δικαιώματα και ευκαιρίες από τις πιο ευκατάστατες τάξεις, κοινωνίες που οι αλλόθρησκοι στερούνται το δικαίωμα στην έκφραση της πίστης, κοινωνίες στις οποίες οι γυναίκες συνεχίζουν να αντιμετωπίζονται ως κατώτερα όντα.
Σαν όμως κάτι να λείπει από αυτή την αφήγηση...
Άραγε αυτή η εξέλιξη του πολιτισμού να βασίζεται στις ικανότητες και τις δυνατότητες αποκλειστικά και μόνο του ανθρώπινου είδους; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ένα ξεκάθαρο και κατηγορηματικό "Όχι". Ίσως μάλιστα να ήταν ελάχιστα αυτά που θα είχε καταφέρει ο άνθρωπος χωρίς τη συμβολή των ζώων. Χωρίς αυτά δύσκολα θα κατάφερνε να καλλιεργήσει εκτάσεις αρκετά μεγάλες ώστε να μπορέσει να παράγει την απαραίτητη ποσότητα τροφής για το σύνολο του πληθυσμού. Χωρίς αυτά κοινωνίες ολόκληρες δύσκολα θα κατάφερναν να επιβιώσουν μίας εχθρικής επίθεσης. Και χωρίς αυτά δύσκολα θα μπορούσαν να ολοκληρωθούν οι ιατρικές έρευνες, τα αποτελέσματα των οποίων βοηθούν τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει τόσο τις αδυναμίες της ίδιας του της φύσης όσο και τις αδυναμίες που ο ίδιος έχει προκαλέσει στον οργανισμό του αφού, όπως υποστηρίζουν οι ειδικοί, ακόμη δεν έχει καταφέρει να προσαρμοστεί στον σύγχρονο τρόπο ζωής, αλλά και τις αλλαγές στις διατροφικές του συνήθειες από την περίοδο της ανακάλυψης της γεωργίας ως και σήμερα.
Σε αυτή την πορεία της εξέλιξης, τα ζώα χρησιμοποιήθηκαν με βάναυσο τρόπο αφού επί χιλιετίες ήταν καταδικασμένα να κάνουν όλες εκείνες τις ακατόρθωτες για τον άνθρωπο δουλειές. Φορτωμένα με υπέρογκα και υπερβαρή φορτία διένυαν αποστάσεις δύσκολες, κάτω από σκληρές συνθήκες με μόνο αντάλλαγμα λίγη τροφή. Έμαθαν να τιθασεύουν τα ένστικτά τους κλεισμένα μέσα σε φάρμες, περιορισμένα στον ελάχιστο χώρο που τους αφήνουν οι μεταλλικές μπάρες και τα κλουβιά, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι στρεσογόνες αυτές καταστάσεις είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της επιθετικότητας, όπως δείχνουν οι σχετικές επιστημονικές έρευνες.
Στα πρότυπα, λοιπόν, των ελεύθερων και δίκαιων ανθρώπινων κοινωνιών του Δυτικού κόσμου, που έχουν συνειδητοποιήσει στο σύνολό τους την αξία της ζωής και της ελευθερίας, αλλά και τη σημασία της ίσης ευκαιρίας και της αξιοπρεπούς διαβίωσης, έχουν τεθεί και οι κανόνες εκείνοι που διασφαλίζουν τα δικαιώματα και την προστασία των ζώων, ενώ διεθνείς οργανισμοί και ολόκληροι επιστημονικοί κλάδοι έχουν ως αντικείμενο ακριβώς αυτό: τις σωστές συνθήκες διαβίωσης των ζώων, οικόσιτων και μη.
Μία, λοιπόν, κοινωνία ελεύθερη από προκαταλήψεις και στερεότυπα, απαλλαγμένη από τις ψευδαισθήσεις της παντοδυναμίας και συνειδητοποιημένη ως προς τις συνέπειες των πράξεων του ανθρώπινου είδους απέναντι στη φύση, αλλά και τον ίδιο τον άνθρωπο, δεν μπορεί παρά να είναι μία κοινωνία με σεβασμό απέναντι στα ζώα.
Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου τυχαίο που η σωστή μεταχείριση των ζώων από τον άνθρωπο θεωρείται δείγμα πολιτισμού. Αν μη τί άλλο, είναι δείγμα σωστής παιδείας, δείγμα μίας κοινωνίας δομημένης πάνω στις αρχές τις ελευθερίας και του σεβασμού.
Η σωστή μεταχείριση των ζώων
Το τί εννοεί ο καθένας μας ως 'σωστή μεταχείριση' είναι κάτι πολύ υποκειμενικό και εξαρτάται από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες, όπως είναι ο βαθμός ευαισθησίας του καθενός ξεχωριστά, οι κοινωνικοί κανόνες με τους οποίους έχει μεγαλώσει, τα ήθη και οι συνήθειες της εκάστοτε κοινωνίας. Συνήθως οι άνθρωποι έβλεπαν τα ζώα και έκριναν τις ανάγκες τους υπό το πρίσμα της χρησιμότητας που είχαν για τον ίδιο. Είτε αυτές αφορούσαν την ανάγκη για τροφή, οπότε και η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για κρέας παραδείγματος χάρη δικαιολογούσε τις κακές συνθήκες υπό τις οποίες εκτρέφονταν τα ζώα, είτε τις όποιες ανάγκες για διασκέδαση του ανθρώπου. Έτσι, οι κυνομαχίες, οι κοκορομαχίες, οι ταυρομαχίες κι ένα σωρό παρόμοιοι τρόποι 'διασκέδασης' έβαζαν, και δυστυχώς ακόμη συνεχίζουν να βάζουν, τις ανάγκες του ζώου σε δεύτερη μοίρα.
Κι όσο οι διαφωνίες συνέχιζαν να υπάρχουν από κοινωνία σε κοινωνία για το τί πρέπει να θεωρείται 'σωστή μεταχείριση', κάποιοι άνθρωποι αφοσίωσαν τη ζωή τους στην επιστημονική έρευνα με σκοπό να δώσουν μία σαφή απάντηση στο ερώτημα αυτό που θα παραμένει ακλόνητο ανεξαρτήτως των προσωπικών εικασιών του καθενός, αλλά και των διαφορετικών πολιτισμικών αντιλήψεων από κοινωνία σε κοινωνία.
Η παρατήρηση της συμπεριφοράς των ζώων και η μελέτη της φυσιολογίας υπό διαφορετικές συνθήκες βοήθησε τους επιστήμονες να μπορέσουν να προσδιορίσουν αυτό που ονομάζουμε 'σωστή μεταχείριση' με βάση τις ανάγκες του ίδου του ζώου (όπως η ανάγκη για τροφή, νερό, καλή υγεία κ.ά.), αλλά και τα μηνύματα τα οποία εκείνο στέλνει στην προσπάθειά του να επικοινωνήσει είτε την ευχαρίστησή του είτε τη δυσαρέσκειά του αναλόγως των καταστάσεων κάθε φορά.
Στην πορεία αυτή καταρρίφθηκαν αρκετοί μύθοι, ενώ κάποιοι άλλοι θα χρειαστεί ακόμη πολλή προσπάθεια για να πάψουν να θεωρούνται ως βασικά αξιώματα και θεμέλιοι κανόνες από το ευρύ κοινό.
Ένας από αυτούς τους μύθους αφορά τον καλύτερο φίλο του ανθρώπου, όπως συχνά αποκαλείται αφού ζεί μαζί με τον άνθρωπο για πάνω από 15.000 χρόνια, τον σκύλο, σύμφωνα με τον οποίο ο σκύλος έχει ανάγκη να ζεί σε ένα ιεραρχημένο περιβάλλον. Μάλιστα, πολλοί που επικαλούνται κάποια σχετική επαγγελματική ιδιότητα, είτε αυτή του εκπαιδευτή είτε αυτή του κτηνιάτρου, συχνά προτρέπουν τους ιδιοκτήτες τους να προσπαθήσουν από νωρίς να επιβληθούν στα κατοικίδιά τους δείχνοντάς τους κάτα κάποιο τρόπο ότι αυτοί είναι οι 'αρχηγοί της αγέλης'. Συμβουλές που θέλουν τον σκύλο να περιμένει τον ιδιοκτήτη του να ολοκληρώσει το γεύμα του πριν του δοθεί η ευκαιρία να ικανοποιήσει κι εκείνο το αίσθημα της πείνας ή η πεντάλεπτη τιμωρία που θα ακολουθήσει μία δυσάρεστη για τον άνθρωπο συμπεριφορά του σκύλου ακολουθούνται με θρησκευτική ευλάβεια από πολλούς ιδιοκτήτες σκύλων. Κατά πόσον όμως έχουν βάση αυτές οι συμβουλές; Και κατά πόσο η ανάγκη για κυριαρχία είναι στη φύση των σκύλων;
Νεώτερες έρευνες αυτή τη φορά σε λύκους που ζούν στο ελεύθερο φυσικό τους περιβάλλον έδειξαν κάτι πολύ διαφορετικό. Προκύπτει, λοιπόν, πως όχι μόνο η ανάγκη για κυριαρχία δεν είναι στη φύση τους, αλλά μάλλον ότι είναι ένα ζώο με υψηλή αντίληψη της οικογενειακής δομής και της συνεργασίας μεταξύ των μελών αυτής. Τα μικρά αρχικά ακολουθούν τους γονείς έως ότου ενηλικιωθούν και αποκτήσουν κι αυτά με τη σειρά τους τη δική τους οικογένεια, τη δική τους αγέλη, και άρα αυτό που ονομάζουμε 'ηγετική θέση'.
Δεν είναι μόνο ότι οδηγηθήκαμε σε λανθασμένα αποτελέσματα, είναι κι ότι αυτά τα θεωρήσαμε ως δεδομένα για ένα πάρα πολύ διαφορετικό ζώο, τον σκύλο, του οποίου η συνύπαρξη με τον άνθρωπο εδώ και χιλιετίες τον έχει διαφοροποιήσει ακόμη περισσότερο από τον συγγενή λύκο.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου